عملیات والفجر 4

مقدمه

استراتژی تعقیب متجاوز که پس از آزادسازی خرمشهر در دستور کار قرار گرفت، با هدف مورد تهدید قرار دادن بصره دنبال شد. در این میان، عدم موفقیت عملیات‌های جبهه جنوب موجب شد تا توجه طراحان نظامی به جبهه شمالی ـ به منظور مورد تهدید قرار دادن کرکوک به عنوان مهم‌ترین هدف در این جبهه ـ جلب ‌شود. برای تحقق این منظور نیز می‌بایست یکی از دو استان اربیل و یا سلیمانیه عراق پشت سر گذاشته‌ می‌شد.

عملیات والفجر 4 که به منظور تصرف منطقه شیلر و کوتاه کردن فاصله بین نیروهای خودی در دو محور بانه و مریوان طراحی شده بود، زمینه‌ساز نبردهای بعدی با هدف کرکوک شد.

اهداف عملیات

هدف اصلی، اتصال ارتفاعات سورن به سورکوه بود که در چنین صورتی اهداف زیر تحقق می‌یافت:

- تصرف پیش‌رفتگی دشت شیلر؛ تا علاوه بر کوتاه شدن خط پدافندی، در تعداد نیروهای پدافندی نیز صرفه‌جویی شود؛

- بستن راه تردد عناصر ضدانقلاب، که عمدتاً از دشت شیلر انجام می‌شد؛

- تصرف شهر پنجوین عراق؛

- تصرف پادگان پنجوین و گرمک؛

- تسلط بر 13 شهر و روستای عراق؛

- انهدام نیروهای دشمن؛

- خارج کردن شهر مریوان از دید و تیر دشمن؛

- فراهم‌سازی مقدمات عملیات در استان سلیمانیه عراق. (1)

موقعیت منطقه

دشت شیلر با فرورفتگی خاص خود واقع در مرز ایران و عراق و در حد فاصل دو شهر مریوان و بانه قرار دارد. ازجمله مهم‌ترین ارتفاعات این منطقه، سورن، سورکوه و کانی مانگا است که دهانه دشت شیلر را تشکیل می‌دهند.

شهر پنجوین در دشت شیلر قرار دارد که ارتفاعات مشرف بر آن با همان نام پنجوین و یا "زله" نامیده می‌شود.

گفتنی است شهر پنجوین از مدت‌ها قبل از عملیات والفجر 4 از سکنه بومی تخلیه شده و نیروهای نظامی در آن مستقر بودند. ضمناً، دشمن با آگاهی از این عملیات، خصوصاً به هنگام دست‌یابی به ارتفاعات مشرف بر شهر، بخش عمده‌ای از شهر، به ویژه تابلوها و نشانه‌هایی که حاکی از موجودیت شهر بود را منهدم کرد. (2)

استعداد دشمن

منطقه عملیاتی در حوزه استحفاظی سپاه یکم ارتش عراق قرار داشت. مقر فرماندهی این سپاه در کرکوک بود و خط حد آن از منطقه دربندیخان تا مرز ترکیه گسترش داشت.

مسئولیت منطقه عملیاتی والفجر 4 بر عهده لشکر 4 پیاده کوهستانی بود که یگان‌های تحت امر آن از دربندیخان تا سورکوه گسترش داشتند. علاوه بر تیپ‌های سازمانی، تعداد زیادی تیپ و گردان مستقل تحت امر این لشکر بودند.

در مجموع، کلیه یگان‌هایی که قبل، حین و بعد از عملیات در منطقه حضور یافتند، عبارت بودند از:

الف- یگان‌های پیاده، شامل:

- تیپ‌های 602، 605، 504، 702، 705، 95، 108، 501، 502، 49، 96، 403، 703، 435، 421، 422، 428، 116 و 101 پیاده؛

- گردان‌های 28 و 55 مستقل، گردان 3 از تیپ 420، گردان 1 از تیپ 91، گردان 1 از تیپ 424 پیاده؛

- تیپ‌های 5، 18 و 29 پیاده کوهستانی؛

- تیپ 2 گارد مرزی.

ب- یگان‌های زرهی، شامل: تیپ 36 و گردان‌های تانک خالد، 4، 9 و ابن حارثه.

ج- گارد ریاست جمهوری، شامل: تیپ‌های 1 و 2.

د- کماندو، هوابرد و نیروی مخصوص، شامل:

- گردان‌های کماندویی عقبه، الویس، فاروق و المثنی؛

- گردان کماندویی لشکر 4؛

- دو گردان کماندویی زاخو؛

- تیپ 5 هوابرد؛

- تیپ‌های 65، 66 و 68 نیروی مخصوص.

هـ- یگان‌های توپخانه، شامل:

- گردان‌های 667، 18، 9، 678 و 676؛

- یک آتشبار از گردان 240؛

- دو آتشبار از گردان 638؛

- یک آتشبار از گردان 4؛

- یک آتشبار از گردان 137؛

- یک آتشبار از گردان 632؛

- یک آتشبار از گردان 165. (3)

سازمان رزم خودی

فرماندهی و هدایت عملیات را قرارگاه حمزه سیدالشهدا (ع) بر عهده داشت. یگان‌های تحت امر این قرارگاه نیز عبارت بودند از:

الف- سپاه پاسداران:

- لشکر 14 امام حسین (هفت گردان پیاده، یک گردان تانک، یک گروهان مکانیزه و یک گردان توپخانه)؛

- لشکر 8 نجف (هفت گردان پیاده، دو گردان تانک، دو گردان مکانیزه و یک گردان توپخانه)؛

- لشکر 41 ثارالله (چهار گردان پیاده، یک گروهان مکانیزه و یک آتشبار توپخانه)؛

- لشکر 25 کربلا (شش گردان پیاده و یک آتشبار توپخانه)؛

- لشکر 17 علی‌بن‌ابیطالب (هشت گردان و یک گروهان پیاده و یک گروهان مکانیزه و یک آتشبار توپخانه)؛

- لشکر 5 نصر (9 گردان پیاده، یک گروهان مکانیزه و یک آتشبار توپخانه)؛

- تیپ مستقل 44 قمر بنی‌هاشم (هفت گردان پیاده، یک گردان تانک و یک گروهان مکانیزه).

ب ـ ارتش جمهوری اسلامی:

- لشکر 28 پیاده کردستان:

- تیپ 2 پیاده لشکر 21 حمزه؛

- گروه رزمی سلمان.

ج- یگان توپخانه، شامل: در حدود 11 گردان توپخانه از ارتش و سپاه. (4)

طرح عملیات

نظر به موقعیت منطقه و ارتفاعات آن - که تسلط بر هر کدام قسمتی از اهداف عملیات را تأمین می‌کرد - عملیات در دو مرحله و از دو محور عمده (بانه و مریوان) طراحی شد:

مرحله اول: تأمین ارتفاعات لری، گرمک و کنگرک در محور بانه؛ و تأمین ارتفاعات پنجوین (زله)، مارو و خلوزه در محور مریوان.

مرحله دوم: تصرف ادامه ارتفاعات سورن و کانی مانگا، که در نتیجه ارتفاعات سورن به سورکوه را به هم متصل می‌کرد. (5)

شرح عملیات

از ساعت 23:30 تاریخ 1362/7/27، عملیات از دو محور بانه و مریوان و با فرماندهی قرارگاه حمزه سیدالشهدا (ع) آغاز شد و ارتفاعات لری، گرمک، کنگرک، براله، مارو، خلوزه 1 و 2، کلو، شهدا، تخم مرغی، سه درختی و هرگنه؟ کوچک به تصرف درآمد. پس از آن، دشمن برای حفظ سایر نقاط، جلوگیری از انهدام بیش‌تر نیروهایش و نیز تشکیل خط‌پدافندی جدید و مطمئن، از یک سری نقاط کم اهمیت عقب‌نشینی کرد.

در ادامه عملیات، یکی از لشکرهای سپاه پاسداران خط پدافندی خود را به پشت رودخانه قزلچه رساند و یکی دیگر نیز پس از چند عملیات متوالی موفق شد یال شرقی سنگ معدن را تصرف کند.

به این ترتیب، دشمن که تحت فشار قرار گرفته و از پاتک‌های سنگین خود نیز نتیجه نگرفته بود، در تاریخ 1362/8/4 ضمن پرتاب گلوله‌های حاوی مواد شیمیایی به طرف مقابل، شهر پنجوین را تخریب کرده و تا پشت تنگه نالپاریز عقب نشست و سپس به تقویت ارتفاعات کانی مانگا مبادرت ورزید. نیروهای خودی نیز ارتفاعات تخلیه شده را به تصرف درآورده و در یک کیلومتری شهر مستقر شدند.

در تاریخ 1362/8/12 عملیات برای تصرف ارتفاعات مهم کانی مانگا آغاز شد و رزمندگان توانستند قلل 1794، 1774، 1662، 1877 و 1900 را تسخیر کنند. پس از آن، دشمن با پاتک‌های خود موفق شد قله 1900 را بازپس گیرد.

چهار روز بعد، دو گردان خودی طی عملیاتی در ساعت 4 بامداد، قلل 1900 و 1904 را تصرف کردند؛ امّا آتش شدید دشمن مانع از استقرار آنان در این قلل شد.

شانزده روز بعد (در ساعت 21:40 روز 1362/8/28)، نیروهای خودی مجدداً وارد عمل شده و توانستند قلل 1830، 1810، 1900، 1904، 1740 و 1680 را تصرف کنند. در این میان، عدم سقوط تنگه روکان و قلل 1616 و 1606 موجب شد تا امکان تدارک و پشتیبانی نیروها فراهم نیاید. به همین دلیل، بنابه دستور، برخی از نقاط تصرف شده در این مرحله تخلیه شد و نهایتاً عملیات والفجر 4 در حالی که بخش بزرگی از ارتفاعات کانی مانگا آزاد شده بود، پایان یافت. (6)

نتایج عملیات

1. آزادسازی بخشی از خاک ایران اسلامی
2. به تصرف درآمدن منطقه وسیع دره شیلر - واقع در خاک عراق - و تحت کنترل قرارگرفتن شهر پنجوین و چندین روستا.
3. سرنگون شدن سه فروند هواپیما و سه فروند هلی‌کوپتر؛
4. انهدام 35 دستگاه تانک و نفربر و 100 دستگاه خودرو سبک و سنگین، 32 قبضه توپ، 26 قبضه تفنگ 106 میلی‌متری، 20 قبضه توپ ضد هوایی، 25 قبضه خمپاره‌انداز؛
5. به غنیمت درآمدن هشت دستگاه تانک و نفربر، 315 دستگاه خودرو سبک و سنگین، 37 قبضه تفنگ 106، 60 قبضه توپ ضد هوایی و 60 قبضه خمپاره‌انداز؛
6. کشته و زخمی شدن حدود 18000 تن و به اسارت درآمدن 785 تن از نیروهای دشمن؛
7. آزادسازی حدود 1000 کیلومترمربع از جمله؛ ارتفاعات مارو، گرمک، خلوزه 1 و 2، براله و سربراله، کنگرک، لری، سه درختی، تخم مرغی، پادگان گرمک، شهرک هرگنه، تپه شهدا، هفت توانان، کلو، شاخ ناشکینه، دشت شمال رود قزلچه، ارتفاعات پنجوین، یال شرقی ارتفاعات زله، ارتفاع 1672 (شرق سنگ معدن)، شیخ گزنشین، شاخ تارجر از کانی مانگا و مناطق غرب کانی مانگا تا شرق چوارته. (7)

فهرست منابع

1- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، "از خرمشهر تا فاو"، ص 71.

2- منبع شماره 1، ص ص 72 و 71.

3- سند 20478 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/7/15؛ و: سند 020863 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 15/8/1362؛ و: سند 021012 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/9/7. 

4- سند 20706 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/8/2؛ و: سند 020918 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ؛ و: سند 0935 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/8/25. کتاب دفاع مقدس، نیروی زمینی ارتش، ص 170.

5- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، "از خرمشهر تا فاو"، ص 72.

6- سند 020754 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/8/5؛ و: سند 020779 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/8/8؛ و: سند 020823 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/8/14؛ و: سند 020837 مرکز مطالعات و تحقیقات کشور، 1362/8/16.

7- سند 021012 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/9/7؛ و: سند 020981 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1362/8/30.