عملیات نصر 4

هدف و جایگاه عملیات در استراتژی نظامی

تصرف شهر ماووت و گرفتن اسیر به‌عنوان اهداف عملیات، دو عامل عمدتاً سیاسی موردنظر فرماندهان سپاه بودند.

از بُعد نظامی، استقرار کامل روی ارتفاع ژاژیله و ایجاد زمینه‌ی لازم برای تصرف ارتفاع گرده‌رش واقع در غرب رودخانه قلعه‌چولان، به‌منظور تعقیب استراتژی عملیات‌های غرب و شمال غرب، هدف اصلی عملیات به شمار می‌رفت.

موقعیت منطقه

منطقه عملیاتی نصر 4 در شمال سلیمانیه قرار داشت. ارتفاعات بلند و پیوسته، مهم‌ترین عارضه‌های این زمین به شمار می‌روند. این ارتفاعات عبارت‌اند از: گامو، هزارکانیان، بالوکاوه (این ارتفاع دارای تپه‌هایی است که دو تپه آن به دوقلو معرف است)، قشن (داری سه‌قلو) و ارتفاعات گلان، ، بالوسه. این ارتفاعات در شرق رودخانه قلعه‌چولان واقع شده‌اند. در غرب رودخانه قشن نیز ارتفاعات برجسته مهمی وجود دارند که عبارت‌اند از: گرده‌رش، یولان، قمیش، دولبشک، الاغلو و گوجار. رودخانه مهم این منطقه، قلعه‌چولان نام دارد که زمین منطقه ماووت را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می‌کند. علاوه بر این، چند جاده ارتباطی در منطقه خودی و دشمن، زمین منطقه ماووت را به عقبه شهرهای چوارتا، سلیمانیه، سردشت و بانه متصل می‌کردند و خطوط مواصلاتی عقبه و خط را تشکیل می‌دادند. در زمین دشمن، کلیه جاده‌های منتهی به خط مقدم، از جاده آسفالته سلیمانیه – چوارتا منشعب می‌شدند و در منطقه خودی، جاده‌های منتهی به خط، از جاده بانه – کار جدا می‌شدند. جاده بانه – بوالحسن – زلی، اصلی‌ترین جاده در عقبه خودی بود.

در منطقه عملیاتی، شهر و روستاهای مسکونی متعددی وجود دارد که در میان آن‌ها ماووت از قدمت بیشتری برخوردار است. این شهر که از شهرهای قدیمی و مشهور کردستان به شمار می‌رود، پس از عملیات کربلای 10 به یک نظامی تبدیل شد. قبل از این، سازمان مجاهدین (منافقین) از این شهر به‌عنوان یکی از پایگاه‌های خود در داخل خاک عراق استفاده می‌کرد.

طرح مانور

با توجه به وضعیت زمین منطقه عملیاتی، تصرف شهر ماهوت بدون تصرف ارتفاعات مشرف بر آن امکان‌پذیر نبود. ازاین‌رو، منطقه به چهار محور تقسیم شد:

1- یال غربی ارتفاع ژاژیله؛ 2- ادامه یال ارتفاع قشن تا آخر قله‌های 1 و 2 و3 و شهر ماووت، 3- یال میر آوه، یال بالوکاوه (ارتفاعات دوقلو)؛ محدوده دشت (از بالوسه تا یال غربی قشن).

برای تصرف این محورها، به هر یک از یگان‌های سپاه (تحت امر قرارگاه نجف) مأموریت جداگانه‌ای داده شد که در مجموع هشت لشکر و یک تیپ از سپاه در عملیات نصر 4 نقش داشتند. همچنین تیپ زرهی 38 ذوالفقار سپاه نیز برای پشتیبانی و اجرای آتش تک انتخاب شد.

در طرح‌ریزی عملیاتی، نکات تاکتیکی ارزشمندی از جمله پرهیز از حمله از روبه روی ارتفاع و گذاشتن فلش از شیار و حمله از جناح در نظر گرفته شد. علاوه بر این، مسئله نگه‌داری تپه دوقلو پس از تصرف، چگونگی عملیات روی ارتفاع ژاژیله (در دو مرحله یا یک مرحله) و نحوه تثبیت خط دفاعی در جلوی شهر ماووت مباحث دیگری که موردتوجه قرار گرفتند. نسبت به مورد اخیر، دو خط دفاع (در مرحله‌بندی تثبیت هدف) انتخاب شد.

در مرحله اول، احداث خاکریز از حاشیه غربی یال قشن به جنوبی‌ترین سمت یال ارتفاع ژاژیله  و در مرحله دوم، احداث خاک‌ریز از یال غربی ارتفاع یال قشن به دشت بالوسه به‌عنوان خط نهایی جلوی شهر انتخاب شد. مسئله دیگری که در طرح‌ریزی نسبت به آن زیاد تأکید می‌شد، پاک‌سازی نیروهای دشمن، پس از شکستن خط بود؛ که با توجه به کمبود نیرو، موجب کاهش توان یگان‌ها نشود.

آرایش و استعداد دشمن

مسئولیت منطقه عملیاتی نصر 4 به عهده لشکر 39 از سپاه یکم دشمن بود. علاوه بر تیپ‌های این لشکر، چهار تیپ پیاده، تیپ‌های 65، 66 و 68 نیروی مخصوص (گارد جمهوری)، تیپ کماندویی سپاه ششم (یک گردان) و گردان‌های توپخانه 67، 69 و 77 نیز تحت امر بودند.

شرح عملیات

از غروب سه‌شنبه 30 خرداد 1366 یگان‌ها برای رسیدن به اهداف و هماهنگی در شروع درگیری، نیروهای خود را حرکت داده و به راهپیمایی رزمندگان که در حد آن با توجه به هدف‌ها از مسافت کمتر و یا بیشتری برخوردار بود، شروع شد. در میان یگان‌ها، لشکرهای 14 امام حسین(ع) و لشکر 105 قدس تحرک بیشتری از خود نشان دادند. آن‌ها به دلیل آن‌که مأموریت تصرف ارتفاع  را بر عهده داشتند – که دورترین مسیر از نقطه رهایی تا هدف بود – کوشش بیشتری به عمل آوردند تا بتوانند در ساعت مقرر، هماهنگ با محورهای دیگر، حمله را آغاز کنند. در مقابل، لشکر 57 ابوالفضل(ع) کمترین مسافت تا هدف را باید طی می‌کرد اما آن‌ها نیز باعجله درصدد به دست آوردن آمادگی لازم و رسیدن به خط دشمن بودند. همین مسئله موجب شد که در یک اقدام زودرس، در اولین ساعت بامداد 31 خرداد 1366 نیروهای این یگان درگیر شده و حدود 20 دقیقه زودتر از زمان مقرر، حمله را آغاز کنند.

در این حال، یگان‌های دیگر هنوز به خط دشمن نرسیده بودند و فرماندهی در تماس با محورهای 1 و 2 به آن‌ها تأکید می‌کرد که در رسیدن به خط دشمن، تسریع کنند.

سرانجام در ساعت 2 بامداد، عملیات نصر 4 با رمز "یا امام جعفر صادق(ع)" آغاز شد. در محور 1، لشکر 25 کربلا خیلی سریع قله‌های 1 و 2 ارتفاع قشن را تصرف کرد و در ساعت 2:33 بامداد لشکر 57 مأموریت خود را به پایان رساند. با شنیدن خبر موفقیت لشکر 25 کربلا، برادر شمخانی، فرمانده نیروی زمینی سپاه دستور داد لشکر 25 روی یال ارتفاع قشن مستقر شود. این یگان نیز در تکمیل مأموریت خود به‌سوی این نقطه حرکت کرد.

در محور 2، لشکرهای 14 امام حسین(ع)، 105 قدس و 35 امام حسن(ع) بر روی یال غربی ژاژیله و یال غربی قشن وارد عمل شدند. لشکر 14 امام حسین(ع) تا ساعت 2:45 خط را شکسته و هدف خود را روی ارتفاع گلان تصرف کرد. کمی پس از آن، لشکر 105 قدس پایگاه‌های 1، 2، 3 و 4 دشمن را در جنوب ارتفاع ژاژیله تصرف کرد. در این محور تنها لشکر 35 امام حسن(ع) به دلیل هوشیاری دشمن، گم شدن نیروها و مسائل دیگر، نتوانست هدف‌های خود را تأمین کند. مسئله مهم در محور 2 و کل عملیات، الحاق لشکرهای 105 قدس و 14 امام حسین(ع) بر روی جاده آسفالت ماووت – سورقلات بود. در صورت تحقق این امر، نیروهای خودی بر جناح ورودی شهر ماووت مسلط شده و میان لشکرهای 105 قدس و 35 امام حسن(ع) نیز الحاق انجام می‌شد.

در این حال، صبح روز عملیات لشکر 14 امام حسین(ع) و لشکر قدس با یکدیگر الحاق کردند که موجب باز شدن جاده گلان شد. این موفقیت برای پشتیبانی محور 2 و وضعیت کلی عملیات بسیار بااهمیت بود. در پی این اقدام، برادر شوشتری، فرمانده قرارگاه نجف به برادر الیاس حضرتی قائم‌مقام لشکر قدس دستور داد هرچه سریع‌تر امکانات مرود نیاز شامل مایحتاج تدارکاتی، تسلیحاتی، دستگاه‌های مهندسی و غیره را به روی ارتفاع ژاژیله منتقل کند. این دستور در حالی صادر شد که نیروهای لشکر 35 امام حسن(ع) پس از نابسمانی زیاد از نیمه‌شب تا صبح، در ساعت 6:45 موفق شده بودند دشمن را از قله اصلی ژاژیله عقب برانند و بلافاصله با لشکر قدس الحاق کنند.

در محور 3 برای تضمین بیشتر موقعیت، قبل از شروع تک، آتش تهیه سنگینی اجرا شد و در آغاز درگیری، لشکر 32 انصارالحسین قله 1596 بالوکاوه را تصرف کرده و سپس دشمن را از انتهای یال این ارتفاع عقب زد. در سمت دیگر این محور، تیپ 11 امیرالمؤمنین(ع) روی یال برده‌رش با پیشروی خوب، تپه دوقلو را تصرف کرد.

در مجموع، با روشن شدن هوا بخش بزرگی از هدف‌های موردنظر تأمین شد. تنها یکی دو نقطه در قله ارتفاع باقی ماند. همچنین، شهر ماووت به‌طور کامل سقوط نکرد و دشمن در قسمت غربی آن حضور داشت و مانع الحاق لشکرهای 14 امام حسین(ع) و 57 ابوالفضل(ع) بود.

پاک‌سازی غرب شهر، پیشروی در دشت ژاژیله به سمت جنوب و عدم پاک‌سازی کامل ارتفاع قشن مسائلی بودند که باید حل می‌شدند. در ارتفاع قشن، دشمن با فشار زیاد و وارد کردن نیروی احتیاط، درصدد بازپس‌گیری گرفتن آن بود. برادر مرتضی قربانی، فرمانده لشکر 25 کربلا در تماس به قرارگاه نجف گفت:

«به ما پاتک شده، اما دفع کردیم. دشمن دست‌بردار نیست و آتش شدیدی روی مواضع ما دارد. تمام فشار دشمن اینجاست.»

از سوی دیگر، به دلیل اهمیت تپه دوقلو و احساس خطر از آن، تیپ 59 مسلم بن عقیل به کمک تیپ 11 امیرالمؤمنین فرستاده شد و دشمن با درک اهمیت هدف‌های ازدست‌داده، تعرض اصلی خود را روی ارتفاع فشن متمرکز کرد و موجب تزلزل موقعیت لشکر 25 کربلا شد. در چنین وضعیتی، با وجود آن‌که فرماندهی در نظر داشت لشکرهای 41 ثارالله و 33 المهدی را برای تصرف باقیمانده مواضع دشمن در غرب شهر ماووت وارد عمل کند، این یگان‌ها را برای کمک به لشکر 25 کربلا در محور ارتفاع قشن اعزام کرد.

نکته قابل‌ملاحظه در زمینه نیاز لشکر 25 کربلا به نیروی کمکی آن است که به دلیل کمبود نیرو، یگان‌ها حداکثر دو تا سه گردان در اختیار داشتند، لذا، خیلی سریع با مشکل ادامه مأموریت مواجه شدند. برای نمونه، لشکر 25 کربلا تنها سه گروهان در اختیار داشت.

سرانجام درحالی‌که لشکر 41 ثارالله آماده می‌شد به ارتفاع قشن حمله کند، دشمن در ادامه فشارهای خود که با آتش متمرکز همراه بود، موفق شد سمت چپ تپه 1 این ارتفاع را تصرف کند، که با حمله مجدد نیروهای 25 لشکر  کربلا عقب زده شد.

در شب دوم، در یک درگیری نزدیک و تن‌به‌تن، یال قشن به‌طور کامل تصرف شد و طی آن 70 تن از نیروهای دشمن به اسارت درآمدند که در میان آن‌ها دو سرهنگ و تعدادی افسر به چشم می‌خورد. در دشت بالوسه نیز لشکر 33 المهدی بدون درگیری تا یک کیلومتر جلوتر از شهر پیشروی کرد. از این پس، تمام تلاش قرارگاه نجف بر روی احداث خاک‌ریز در جلوی شهر و تثبیت مواضع به‌دست‌آمده متمرکز شد.

بعد از تصرف هدف‌ها، طی چند روز، دشمن به‌منظور عقب راندن رزمندگان اسلام اقدام به انجام چندین پاتک کرد، اما هوشیاری یگان‌ها و درک اهمیت مواضع تصرف‌شده، تمام آن‌ها با شکست مواجه شد. از این پس، تا پایان 15 تیر 1366 جبهه خودی با آوردن یگان‌هایی از قرارگاه قدس نیروی زمینی سپاه و استفاده از برخی یگان‌های دیگر قرارگاه نجف، چندین عملیات انجام داد تا نقایص محورهای قشن و تپه دوقلو را رفع کند. همچنین، دشمن چندین بار به مواضع خودی پاتک کرد و سرانجام پس از 15 روز، عملیات نصر 4 با تصرف شهر ماووت و ارتفاعات منطقه پایان یافت.

نتایج عملیات

در عملیات نصر 4 نتایج مناسبی به‌دست آمد: در این عملیات علاوه بر شهر ماووت، ارتفاعات ژاژیله، قشن، یال غربی ارتفاع گلان، تپه دوقلو (بالوکاوه) و دشت بالوسه نیز آزاد شدند. تکمیل هدف‌های تصرف‌شده در عملیات کربلای 10 و آماده شدن منطقه شمال سلیمانیه برای عملیات بعدی به سمت ارتفاعات ازمر، از دیگر نتایج مهم عملیات نصر 4 بودند.

همچنین برخی یگان‌های ارتش عراق از 20 تا 80 درصد منهدم شدند و چندین دستگاه تانک و تعداد زیادی اسلحه سبک، خمپاره‌انداز و مهمات به غنیمت گرفته شدند و 100 تن از نیروهای عراقی اسیر و 2200 تن از آنان کشته و زخمی شدند.

ناگفته‌های عملیات

فرمانده سپاه در مورد اهمیت این دو هدف، خطاب به فرماندهان عملیات اظهار داشت:

«برادرها را توجیه کنید به گرفتن اسیر. هدف این عملیات گرفتن اسیر بیشتر و تصرف شهر است. تا می‌توانید اسیر بگیرید.»