حضرت زهرا علیها السلام در کلام رهبری

نویسنده : محمود سوری

اشاره

زمانی که به پاس تولدش، سوره ای نازل شد، خیلی ها نمی توانستند ژرفای این پیام را دریابند. مردمان جهل زده، فقط به سبب پسر نبودن نوزاد، زبان به طعنه گشودند یا احساس دل سوزی وجودشان را فراگرفت. تنها خدا و حبیب او می دانستند چه تحولی بزرگ در مسیر زندگی انسان رخ داده است و تولد «کوثر»، به معنای دقیق واژه‎ اش، خیری فراوان و برکـتی همیشه جاری را برای آدمی خواهد آورد.

سال ها از آن تولد و پیام ماندگار می گذرد و اکنون و در همین لحظه نیز برکت وجود آن بانو، هستی را فراگرفته است. فرزندان «حضرت کوثر»، پیشوایان هدایت و نقش آفرین ترین انسان ها در تمام عمر زمین اند و آفرینش به برکت وجود ایشان می زید.

درآمد

سخنان مقام معظم رهبری که در جایگاه ولی فقیه، آموزه های پرارج اسلامی را برای مخاطبان به زبانی ساده و کارآمد، و بر اساس نمونه های عینی ارائه می کنند، از کاربردی ترین منابع برای فهم اسلام و تاریخ این آیین سراسر نور است.

یکی از موضوع های مهم، تاریخ زندگی معصومان است. رهبر فرزانه انقلاب با دقتی مثال زدنی، زوایای زندگی آن بزرگواران را می کاوند و همگان را بر سر این خوان پرنعمت می برند و به بهره گیری هر چه بهتر فرامی خوانند.

در این نوشته کوتاه، برخی ویژگی های زهرای مرضیه علیها السلام را در سخنان آن حکیم گران قدر مرور می کنیم.

درآمد

سخنان مقام معظم رهبری که در جایگاه ولی فقیه، آموزه های پرارج اسلامی را برای مخاطبان به زبانی ساده و کارآمد، و بر اساس نمونه های عینی ارائه می کنند، از کاربردی ترین منابع برای فهم اسلام و تاریخ این آیین سراسر نور است.

یکی از موضوع های مهم، تاریخ زندگی معصومان است. رهبر فرزانه انقلاب با دقتی مثال زدنی، زوایای زندگی آن بزرگواران را می کاوند و همگان را بر سر این خوان پرنعمت می برند و به بهره گیری هر چه بهتر فرامی خوانند.

در این نوشته کوتاه، برخی ویژگی های زهرای مرضیه علیها السلام را در سخنان آن حکیم گران قدر مرور می کنیم.

زهرا؛ مرکز فیوضات الهی

فیوضات فاطمه زهرا علیها السلام، به مجموعه کوچکی که در مقابل مجموعه انسانیت، جمع محدودی به حساب می آید، منحصر نمی شود. اگر با یک دید واقع بین و منطقی نگاه کنیم، بشریت یک جا مرهون فاطمه زهرا علیها السلام است ـ و این گزاف نیست؛ حقیقتی است ـ همچنان که بشریت مرهون اسلام، مرهون قرآن، مرهون تعلیمات انبیا و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله است. در همیشه تاریخ این طور بوده، امروز هم همین طور است و روزبه روز نور اسلام و معنویت فاطمه زهرا علیها السلام آشکارتر خواهد شد و بشریت آن را لمس خواهد کرد. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از مداحان در تاریخ 5 دی ماه 1370)

زهرا؛ ستاره درخشان

در روایتی خواندم که درخشندگی فاطمه زهرا علیها السلام باعث می شود تا چشمان کرّوبیان ملأ اعلی خیره شود: «زَهَر نورُها لِلمَلائِکةِ السَّماء؛ برای آنها می درخشد.» ما از این درخشندگی چه استفاده ای بکنیم؟ ما باید از این ستاره درخشان، راه به سوی خدا و راهِ بندگی را که راه راست است و فاطمه زهرا علیها السلام پیمود و به آن مدارج عالی رسید، پیدا کنیم. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از مداحان در تاریخ 3 آذر ماه 1373)

زهرا؛ در اوج ملکوت

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دختری تربیت می کند که این دختر، شایستگی آن را پیدا می کند که پیامبر خدا بیاید دست او را ببوسد. بوسه بر دست فاطمه زهرا علیها السلام از طرف پیامبر را، هرگز نباید حمل بر یک معنای عاطفی کرد. این خیلی غلط و خیلی حقیر است اگر ما خیال کنیم که چون دخترش بود و دوستش می داشت، دستش را می بوسید. مگر شخصیتی به آن ارجمندی، آن هم با آن عدل و حکمتی که در پیامبر هست و اتکایش به وحی و الهام الهی است، خم می شود و دست دخترش را می بوسد؟ نه، این یک چیز دیگر و یک معنای دیگری است؛ این حاکی است که این دختر جوان،... اصلاً در اوج ملکوت انسانی قرار داشته و یک شخص فوق العاده بوده است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای شورای فرهنگی ـ اجتماعی زنان در تاریخ 4 دی ماه 1370)

زهرا؛ الگو و اسوه زنان

اسلام، فاطمه، آن عنصر برجسته و ممتاز ملکوتی را به عنوان نمونه و اسوه زن معرفی می کند. آن، زندگی ظاهری و جهاد و مبارزه و دانش و سخنوری و فداکاری و شوهرداری و مادری و همسری و مهاجرت و حضور در همه میدان های سیاسی و نظامی و انقلابی و برجستگی همه جانبه او، که مردهای بزرگ را در مقابلش به خضوع وادار می کرد، این هم مقام معنوی و رکوع و سجود و محراب عبادت و دعا و صحیفه و تضرّع و ذات ملکوتی و درخشندگی عنصر معنوی و هم پایه و هم وزن و هم سنگ امیرالمؤمنین و پیامبر بودن اوست. زن، این است. الگوی زنی که اسلام می خواهد بسازد، این است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمع کثیری از بانوان در تاریخ 26 دی ماه 1368)

فاطمه زهرا علیها السلام با آن عظمت و جلالت، در محیط خانه، یک همسر و یک زن است؛ آن گونه که اسلام می گوید.... آن عبادتش؛ آن فصاحت و بلاغتش؛ آن فرزانگی و دانشش؛ آن معرفت و حکمتش؛ آن جهاد و مبارزه اش؛ آن رفتارش به عنوان یک دختر؛ آن رفتارش به عنوان یک همسر؛ آن رفتارش به عنوان یک مادر؛ آن احسانش به مستمندان، که وقتی پیغمبر پیرمردِ مستمندی را به درِ خانه امیرالمؤمنین فرستاد که «برو حاجتت را از آنها بخواه»، فاطمه زهرا علیها السلام تخته پوستی را که حسن و حسین روی آن می خوابیدند و به عنوان زیرانداز فرزندان خود در خانه داشت و چیزی جز آن نداشت، به سائل داد و گفت: «ببر بفروش و از پول آن استفاده کن.» این، شخصیت جامعُ الاَطرافِ فاطمه زهراست. این، الگوست. الگوی زن مسلمان این است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از زنان در تاریخ 25 آذر ماه 1371)

زهرا؛ در اوج معنویت

مقام معنوی این بزرگوار، نسبت به مقام جهادی و انقلابی و اجتماعی او، باز به مراتب بالاتر است. فاطمه زهرا علیها السلام به صورت، یک بشر و یک زن، آن هم زنی جوان است؛ اما در معنا، یک حقیقت عظیم و یک نور درخشان الهی و یک بنده صالح و یک انسان ممتاز و برگزیده است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمع کثیری از بانوان در تاریخ 26 دی ماه 1368)

زهرا؛ سرشار از تلاش و تکامل

زندگی فاطمه زهرا علیها السلام از همه ابعاد، زندگی ای همراه با کار و تلاش و تکامل و تعالی روحی یک انسان است. شوهر جوان او دائماً در جبهه و میدان های جنگ است؛ اما در عین مشکلات محیط و زندگی، فاطمه زهرا علیها السلام مثل کانونی برای مراجعات مردم و مسلمانان است. او دخترِ کارگشای پیغمبر است و در این شرایط، زندگی را با کمال سرافرازی به پیش می برد: فرزندانی تربیت می کند مثل حسن و حسین و زینب؛ شوهری را نگه داری می کند مثل علی و رضایت پدری را جلب می کند مثل پیغمبر. راه فتوحات و غنایم که باز می شود، دختر پیغمبر ذرّه ای از لذّت های دنیا و تشریفات و تجمّلات و چیزهایی را که دل دختران جوان و زن ها متوجّه آنهاست، به خود راه نمی دهد. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از زنان در تاریخ 25 آذر ماه 1371)

زهرا؛ زندگی سیاسی و اجتماعی و جهادی

شخصیت زهرای اطهر، در ابعاد سیاسی و اجتماعی و جهادی، شخصیت ممتاز و برجسته ای است؛ به طوری که همه زنان مبارز و انقلابی و برجسته و سیاسی عالم، می توانند از زندگی کوتاه و پُرمغز او درس بگیرند. زنی که در بیت انقلاب متولِّد شد و تمام دوران کودکی را در آغوش پدری گذراند که در حال یک مبارزه عظیم جهانی فراموش نشدنی بود. آن خانمی که در دوران کودکی، سختی های مبارزه دوران مکه را چشید، به شعب ابی طالب برده شد، گرسنگی و سختی و رعب و انواع و اقسام شدت های دوران مبارزه مکه را لمس نمود و بعد هم که به مدینه هجرت کرد، همسر مردی شد که تمام زندگی اش جهاد فی سبیل اللَّه بود و در تمام قریب به یازده سال زندگی مشترک فاطمه زهرا و امیرالمؤمنین علیهما السلام، هیچ سالی، بلکه هیچ نیم سالی نگذشت که این شوهر، کمر به جهاد فی سبیل اللَّه نبسته و به میدان جنگ نرفته باشد و این زن بزرگ و فداکار، همسری شایسته یک مرد مجاهد و یک سرباز و سردار دایمی میدان جنگ را نکرده باشد.

پس، زندگی فاطمه زهرا علیها السلام، اگر چه کوتاه بود و حدود بیست سال بیشتر طول نکشید؛ اما این زندگی، از جهت جهاد و مبارزه و تلاش و کار انقلابی و صبر انقلابی و درس و فراگیری و آموزش به این و آن، و سخنرانی و دفاع از نبوّت و امامت و نظام اسلامی، دریای پهناوری از تلاش و مبارزه و کار و در نهایت هم شهادت است. این، زندگی جهادی فاطمه زهراست که بسیار عظیم و فوق العاده و حقیقتاً بی نظیر است و یقیناً در ذهن بشر ـ چه امروز و چه در آینده ـ یک نقطه درخشان و استثنایی است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمع کثیری از بانوان در تاریخ 26 دی ماه 1368)

زهرا؛ امّ ابیها

شما ببینید آن حضرت چگونه زندگی کرده است. تا قبل از ازدواج که دخترکی بود، با آن پدرِ به این عظمت، کاری کرد که کنیه اش را امّ ابیها ـ مادرِ پدر ـ گذاشتند. در آن زمان، پیامبر رحمت و نور، پدیدآورنده دنیای نو و رهبر و فرمانده عظیم آن انقلاب جهانی ـ انقلابی که باید تا ابد بماند، در حال برافراشتن پرچم اسلام بود. بی خود که نمی گویند امّ ابیها! نامیدن آن حضرت به این کنیه، به دلیل خدمت و کار و مجاهدت و تلاش اوست. آن حضرت چه در دوران مکه، چه در دوران شعب ابی طالب ـ با آن همه سختی ها که داشت ـ و چه آن هنگام که مادرش خدیجه از دنیا رفت و پیغمبر را تنها گذاشت، در کنار و غم خوارِ پدر بود. دلِ پیغمبر در مدّت کوتاهی با دو حادثه وفات خدیجه و وفات ابی طالب شکست. به فاصله کمی، این دو شخصیت از دست پیغمبر رفتند و پیغمبر احساس تنهایی کرد. فاطمه زهرا علیها السلام در آن روزها قد برافراشت و با دست های کوچک خود، غبار محنت را از چهره پیغمبر زدود. امّ ابیها؛ تسلّی بخش پیغمبر. این کنیت از آن ایام نشئت گرفت. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از مداحان در تاریخ 3 آذر ماه 1373)

فاطمه زهرا علیها السلام مثل یک مادر، مثل یک مشاور، مثل یک پرستار برای پیامبر بوده است؛ آنجا بوده که گفتند فاطمه «امّ ابیها» ـ مادر پدرش ـ است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از جوانان در تاریخ 7 اردیبهشت ماه 1377)

زهرا؛ محدّثه

زنی، آن هم در سنین جوانی، از لحاظ مقام معنوی به جایی می رسد که بنا بر آنچه در بعضی از روایات است، فرشتگان با او سخن می گویند و حقایق را به او ارائه می دهند. «محدّثه» است؛ یعنی کسی است که فرشتگان با او حدیث می کنند و حرف می زنند. این مقام معنوی و میدان وسیع و قلّه رفیع، در مقابل همه زن های آفرینش و عالم است. فاطمه زهرا علیها السلام در قلّه این بلندای عظیم ایستاده و به همه زنان عالم خطاب می کند و آنها را به پیمودن این راه دعوت می نماید. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمع کثیری از بانوان در تاریخ 26 دی ماه 1368)

متن ادبی

فاطمه در شب حجاز

رقیه ندیری

فاطمه، رازی بزرگ بود که خدا او را با پیامبرش در میان گذاشت. رازی به وسعت و بلندای هفت آسمان بود فاطمه. انسان فرشته ای که مانندش آفریده نشد. نوری که به خاموشی نمی گراید. پیغمبران دختران زیادی به دنیا آورده اند، ولی فاطمه بودن، برازنده دختر پبامبر آخرالزمان بود. فاطمه در فقرِ پیامبر به دنیا آمد و به زندگی اش غنا بخشید. او در بی کسی خدیجه آمد و هم زبان و هم درد او شد. فاطمه، دختران جزیره العرب را سفیدبخت کرد.

فاطمه، محدَثه بود. کسی که فرشتگان بر او فرود می آمدند و با او هم سخن می شدند. محدَثه بودن، او را با ساره همسر ابراهیم، مادر موسی و مریمِ پاک دامن هم ردیف کرد، ولی علمی که برای فاطمه از هم صحبتی با فرشتگان بر جای ماند، بسیار فراتر از دانشی بود که زنان دیگر از آسمانیان فرا گرفتند. روح فاطمه آن قدر لطیف بود که فرشتگان را درک می کرد. صدای شان را می شنید و با آنها هم سخن می شد. این روح لطیف، جز با فاطمه بودن به دست نمی آمد، و فاطمه از همه بدی ها دور بود. او پاک سخن می گفت، پاکیزه می اندیشید و پاک زندگی می کرد. فاطمه مانند ابر های نیسان برکت داشت. قدمش خیر می آورد، کلامش روشن بود و رفتارش بیش از همه به پیامبر شباهت داشت. نور بود فاطمه در شب حجاز. نور بود در تاریکی شعب که چشم خدیجه و پیامبر به او روشن بود. فاطمه نور بود که بعد از خدیجه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله تابید. فاطمه نور بود در خانه علی. فاطمه نور بود در رحلت پبامبر. افسوس که مردم آن روشنایی معصوم را نمی دیدند!

داستان

چقدر دیر کرده. شاید جواب منفی بوده... نه، چرا با این فکرها خودم را آزار می دهم. الان می رسد. آخر این چه سؤالی بود که گفتم از ایشان بپرسد. اگر جوابش چیزی نباشد که انتظارش را دارم چه؟ پنجره ای را که رو به کوچه باز می شود، می گشایم. ناگهان از پیچ کوچه می بینمش، از بس تند می آید، چادرش زیر پایش رفته. در را به سرعت باز می کنم.

ـ ایشان گفتند اگر به آنچه تو را امر کردیم عمل، و از آنچه نهی کردیم پرهیز می کنی، از شیعیان ما هستی؛ وگرنه شیعه ما نیستی.

ـ ولی... چه کسی از گناهان و خطاها به دور است؟ پس در این صورت من برای همیشه در جهنم هستم؛ چون هر کس از شیعیان آنها نباشد، همیشه در آتش جهنم خواهد بود...

حال خودم را نمی فهمم، دستم را تکیه گاه سرم می کنم. وقتی سر بلند می کنم، دستانم خیس شده اند. صدای تق تق در می آید. آن قدر توی حال خودم بودم که نفهمیدم همسرم کی بیرون رفته. لبخندی بر لب دارد این بار.

حضرت فاطمه علیها السلام فرمود: به شوهرت بگو این طور هم که او گمان می کند نیست. شیعیان ما از بهترین افراد بهشتی هستند. هر کس ما و دوستان ما را دوست بدارد و دشمن دشمنان ما باشد، اگر با امر و نهی ما مخالفت کند، شیعه ما نیست. او به بهشت می رود، ولی پس از آنکه به وسیله بلاها و سختی ها از گناهان پاک شود یا اینکه با آتش دوزخ پاک گردد. پس به دلیل محبتی که به ما دارد، از دوزخ نجاتش می دهیم و نزد خود می بریم.

سخنان همسرم که تمام می شود، به فکر فرو می روم. از تلاطم چند لحظه قبل در وجودم خبری نیست.

منبع

کشف الغمه، ج 2، ص 127.

کتاب شناسی حضرت زهرا علیها السلام

محمود سوری

ابراهیمی، ابراهیم. 1388. بازخوانی اندیشه و مقام حضرت زهرا علیها السلام. قم: نشر تأمین.

بحرینی، عبدالله. 1383. بانوی آب، آیینه، آفتاب: جلوه های ویژه زندگی حضرت زهرا علیها السلام. قم: زلال کوثر.

بشارتی، علی محمد. 1384. از عرش تا عرش تجزیه و تحلیل زندگی سیاسی حضرت زهرا علیها السلام. تهران: سوره مهر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.

پورسید آقایی، مسعود. 1382. با جاری کوثر: بازخوانی و تحلیل خطبه های حضرت زهرا علیها السلام. قم: انتشارات حضور.

حسینی، حسن. 1388. از شرابه های روسری مادرم: مجموعه شعر در وصف حضرت فاطمه زهرا علیها السلام. تهران: انجمن شاعران ایران.

دهقان، اکبر. 1389. بیست و پنج سخن پیرامون شخصیت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام. قم: انتشارات حرم.

ربانی، محمدرضا. 1376. آیینه ایزدنما؛ حضرت فاطمه زهرا علیها السلام. تهران: جانان.

رضوانی، علی اصغر. 1386. الگوی برتر: درس هایی از زندگی حضرت زهرا علیها السلام. قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران.

زکی زاده رنانی، علیرضا. 1386. پنجاه پرسش در محضر حضرت زهرا علیها السلام. قم: انتشارات نینوا.

سبحانی، حمید. 1387. اسرار فاطمیه: پژوهشی پیرامون حقایق معرفتی و تاریخی حیات طیبه حضرت فاطمه زهرا علیها السلام. قم: آیت اشراق.

سجادی، ابراهیم. 1384. بازخوانی زندگی سیاسی حضرت زهرا علیها السلام. مشهد: ضریح آفتاب.

شیرازی، رضا. 1371. امّ ابیها: داستان زندگی حضرت زهرا علیها السلام. تهران: پیام آزادی.

صفری، حلیمه. 1383. الگوهای رفتاری حضرت فاطمه زهرا علیها السلام. قم: انتشارات مشهور.

طباطبایی، حسین. 1389. یکصد و ده نکته ناب از سخنان گوهربار حضرت فاطمه زهرا علیها السلام. تهران: قصر کتاب.

عزیزی، عباس. 1378. سیصد و شصت داستان از فضائل و مصائب و کرامات حضرت فاطمه زهرا علیها السلام. قم: انتشارات سلسله.

زن نمونه قرآنی

محمود سوری

اشاره

قرآن کریم، کتاب هدایت و راهنمای بشر به سوی نیکی هاست. در این کتاب آسمانی، الگوهایی برای انسان ها معرفی شده اند که با سرمشق قرار دادن سیره آنها، می توان زندگی سعادتمندانه ای به وجود آورد و در دنیا و آخرت، نیک بخت زیست.

یکی از این الگوهای والا، که خداوند در قرآن کریم به رفتار او مثال زده، و می تواند سرمشقی کامل برای زنان مسلمان به شمار آید، آسیه، همسر فرعون است.

در این نوشته کوتاه، با توجه به بحث های حجت الاسلام قرائتی در کتاب دقایقی با قرآن (صص 250 و 251) نکته هایی را درباره این زن نمونه تاریخ، بیان می کنیم.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلّذینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبّ ابْنِ لی عِنْدَک بَیتًا فِی الْجَنّةِ وَ نَجِّنی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنی مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ. (تحریم: 11)

و خداوند برای کسانی که ایمان آورده اند، به همسر فرعون مثل زده است؛ آن گاه که گفت: پروردگارا، برای من نزد خویش در بهشت خانه ای بساز و مرا از فرعون و کردار او نجات بده و مرا از گروه ستمگر رهایی بخش.

گوشه هایی از افکار و رفتار همسر فرعون:

( محیط زده نبود و جامعه، شخصیت او را نساخته بود. ازاین رو، او با منطق، در برابر رژیم فاسد فرعون ایستاد.

( زرق و برق زده نبود و به تمام مظاهر دنیوی پشت کرد و از کاخ فرعون و رفاه و مادیات آن گذشت.

( فضای سکوت و خفقان را شکست.

( صبور بود و زیر شکنجه جان داد و شهید شد، ولی از راه و مکتبش دست برنداشت.

( حامی رهبر معصوم زمان خود، حضرت موسی علیه السلام بود.

( بلندهمّت بود. او به کمتر از بهشت و قرب خداوند قانع نبود.

( شهامت داشت و تهدیدهای فرعون در او اثر نگذاشت.

( رضای خالق را بر رضای مخلوق مقدّم داشت.

( منطق، عقل و وحی را بر مسائل خانوادگی ترجیح می داد.

( با نهی از منکر خود که به فرعون گفت: «لا تَقْتُلُوهُ؛ او را نکش». (قصص: 9) موسی را در کودکی از مرگ حتمی نجات داد.

همسر فرعون ثابت کرد بسیاری از شعارهایی که در طول زمان، جزء فرهنگ مردم شده، نادرست است و باید آن را عوض کرد. برای نمونه:

( معروف است که: خواهی نشوی رسوا، هم رنگ جماعت شو؛ اما او گفت: من هم رنگ جماعت نمی شوم و رسوا هم نمی شوم.

( معروف است که: یک دست صدا ندارد؛ اما او ثابت کرد که یک نفر هم می تواند موج ایجاد کند.

( معروف است که: زن، شخصیت مستقل ندارد؛ اما او ثابت کرد زنان هم در انتخاب، آزاد هستند.

( معروف است که: با مشت نمی شود به جنگ درفش رفت؛ اما او ثابت کرد که حق، ماندنی است و اگر مشت روی آهن اثر ندارد، روی افکار عمومی در طول تاریخ اثرگذار است.

( معروف است که: با یک گل بهار نمی شود؛ اما او ثابت کرد اگر خدا بخواهد، با یک گل هم بهار می شود.

( معروف است که: فلانی نمک خورد و نمک گیر شد. همسر فرعون نان و نمک فرعون را خورد، ولی از عقیده او متنفر بود و می گفت: خدایا، مرا از دست فرعون نجات بده.

کتاب شناسی مادر

افقهی، عبدالله. 1378. هرگز نمیر مادر. قم: شرکت باورداران.

بحرینی، مهستی و حسین خدیو جم. 1342. روز مادر: مجموعه ای از بهترین و زیباترین قطعات شعر و نثر فارسی و ترجمه هایی از ادبیات جهان درباره مادر. تهران: اقبال.

بربا، میشل. 1389. دوازده راز مادر ایده آل: چگونه فرزندانی شاد، موفق و با اعتماد به نفس تربیت کنیم؟. ترجمه محمد بهشتیان. تهران: بهشتیان.

حافظی کاشانی، محسن. مادر، فرشته مهر: مجموعه شعر در ستایش مادر. قم: قائم آل محمد.

دهباشی، علی. 1382. یاد مادر در سروده های شاعران. تهران: بهار سبز.

دهشکار فراهانی، حسین. 1382. مادر: گذری چند بر اشعار شاعران. تهران: راه ظفر.

رفعتیان، عبدالحسین. 1390. آیا مادر خوبی هستم؟. تهران: قطره.

ریت، جودی. 1390. لطفاً مادری ایده آل باشید. ترجمه مژگان احمدی. تهران: بهزاد.

سامی الدبونی، نفیسه. 1387. مادری؛ کمال زن. تهران: سبحان.

شیرانی، حمیدرضا. 1382. هدیه به مادر: مقام مادر در سخنان بزرگان. اصفهان: پویش اندیشه.

علامه، فتح الله و فرخ لطیفی ممقانی. 1377. هدیه به مادر. تهران: خاقانی.

قائمی، علی. بی تا. مجموعه بحث ها در زمینه نقش مادر در تربیت. قم: دارالتبلیغ اسلامی.

کی منش، عباس (مشفق کاشانی). 1379. همیشه در قلب منی مادر. تهران: سنایی.

لانسکی، ویکی. 1386. یکصد و یک راه برای اینکه یک مادر نمونه باشید. ترجمه: میترا کیوان مهر. تهران: علم.

مشرف آزاد تهرانی، محمود (م. آزاد). 1382. مادرانه ها: لالایی هایی سرشار از مهر مادری. تهران: مهاجر.